సాహిత్యం : సరదాగా ఒక సున్నా కథ - కర్లపాలెం హనుమంతరావు

సాహిత్యం : సరదాగా 

ఒక సున్నా కథ 

- కర్లపాలెం హనుమంతరావు 

కాళిదాసుగారు ఓసారి చదరంగం ఆడుకుంటూ .. మధ్యలో తన పరిచారిక అందించిన  తాంబూలం నోట్లో పెట్టుకుని, ' అబ్బ! సున్నం ఎక్కువయ్యింది! ' అన్నాడుట! 

ఆ సమయంలో  సోటి కవి భవభూతి రాసిన 'ఉత్తరరామ  చరిత'   అనే కావ్యం అతగాడు పంపిన్ దూత  చదివి వినిపిస్తున్నాడు.  కాళిదాసు మహాకవి కాబట్టి కావ్యంలోని మంచీ చెడ్డా వివరంగా పరిశీలించి  సూచనలిస్తాడని భరభూతిగారి ఆశ.  

కావ్యం  అయితే వినిపించడం జరిగింది. కాని,  తిరిగొచ్చిన దూత భవభూతిగారు  పదేపదే అడిగిన మీదట 'మహాకవి గారి  ధ్యాసంతా ఆ చదరంగం ఆటమీదా , అతగాని పరిచారిక మహాతల్లి తెచ్చిచ్చిన  తాంబూలం మీదనేనాయ! మీ కావ్యం ఎంత వరకు విన్నాడో .. నాకయితే అనుమానమే! మధ్యలో మాత్రం  ఓ శ్లోకం దగ్గర ' సున్నం  ఎక్కువయింద'ని  ముక్తుసరిగా అన్నాడండీ ! 

' ఏదీ ? ఆ శ్లోకం ఎక్కడిదో .. చూపించు! ' అ భవభూతిగారు అడిగిన మీదట

'ఇదిగో ఈ  ' కిమపి కిమపి' శ్లోకం అని చెప్పుకొచ్చాడుట దూతగారు. 

'కిమపి కిమపి  మందం మందమాసక్తి యోగా

దవిరల కపోలం జల్పతో రక్రమేణ

అశిథిల పరిరంభ వ్యాపృతైకైకదోష్ణో

రవిదిత గతయామా రాత్రి రేవం వ్యరం సీత్' 

- ఇదీ శ్లోకం. 

భవభూతిగారు కూడా కవే కాబట్టి కాళిదాసు నర్మగర్భంగా అన్నది.. దూతగారికి అర్థం కాకపోయినా తనకర్థమయింది.. 

శ్లోకంలోని  ఆఖరి పాదంలో ' ఏవం వ్యరంసీత్‌' అనే పదప్రయోగానికి బదులుగా  ‘ఏవ వ్యరంసీత్’ అని ఉండాలని  కాళిదాసుగారి  సూచన. కాళిదాసు సున్నం ఎక్కువయ్యింది అన్న మాట శ్లోకంలో ఒక ‘సున్నా’ ఎక్కువయ్యింది అన్నట్లన్న  మాట.  భవభూతిగారూ కాళిదాసు సూచన ప్రకారమే   మార్చి శ్లోకాన్ని మరింత అర్థవంతం చేశాడని కథ. 

 

కథ, దాని అర్థం కేక! కరతాళధ్వనులు మిన్నుముట్టడానికి తగినట్లే  ఉన్నాయి. అనుమానం లేదు. కానీ ఇది ఇక్కడ ఉదాహరణ కింద చెప్పడానికి కారణం  వేరే ఉంది. 

మన వాళ్లకు చరిత్ర .. కవి కాలాదుల పట్ల  బొత్తిగా పట్టింపు లుండవనే అభియోగం ఒకటి మొదటి నుంచీ కద్దు .  దానికి మరింత  బలం చేకూరేలా ఉందనే ఇంత విపులంగా చెప్పడం  ఈ  కట్టుకథ . 

భవభూతి కాలం దాదాపు ఎనిమిదో శతాబ్దం;  కాళిదాసు జీవించిన కాలం బహుశా నాలుగో  శతాబ్దం! ఈయనగారు  ఆయనగారికి  ఒక దూత ద్వారా తన కావ్యం  వినిపించడం కామెడీగా లేదూ? 😁

ఒకానొక తెలుగు చలనచిత్రంలో కూడా ఇట్లాగే భద్రాద్రి రామదాసుగారు , భక్త కబీరును   కలిసి వేదాంతచర్చలు సాగిస్తారు! అదీ సంగతి !  😁

ఇట్లాంటి కామెడీలే  చూసి చూసి  మాన్యులు శ్రీ  వెల్చేరు నారాయణరావుగారు ' I like these fantastic lifespans and anachronistic legends. Indian literature is full of them. Remember Kalidasa and Bhavabhuti and Dandin meeting together in caatu tradition?'

( Refer to the Afterword in A Poem at the Right Moment) అనేశారు. 

అన్నారంటే అనరా మరి? 

- కర్లపాలెం హనుమంతరావు 

30 - 10-2021 

బోథెల్ ; యూఎస్.ఎ

పలకరింపులే పట్టిస్తాయి సుమా!-సేకరణ

 

అర్జునుడు ద్వారకలోని శ్రీకృష్ణమందిరం చేరుకునేసరికి, శ్యామసుందరుడు శయనించివున్నాడు. అప్పటికే అక్కడికి విచ్చేసివున్న దుర్యోధనుడు (అతడు సైతం రాబోయే రణములో వాసుదేవుని సహాయం అర్థించడానికే వచ్చాడు), శయ్యకు శిరోభాగమున గల ఉచితాసనముపై ఉపవిష్టుడై గోచరించాడు. పార్థుడు సెజ్జకు పాదములవైపునున్న ఒక ఆసనముపై ఆసీనుడయ్యాడు.... కొంత సమయం తర్వాత, కళ్ళు తెరిచిన కమలాక్షునికి ఎదురుగా కవ్వడి (అర్జునుడు) కనిపించినాడు. పానుపు దిగివచ్చి, గోవిందుడు ఆప్యాయముగా అర్జునుని పలకరిస్తున్నాడు.

 "ఎక్కడినుండి రాక యిట? కెల్లరునున్ సుఖులే కదా! యశో

భాక్కులు నీదు నన్నలును, భవ్యమనస్కులు నీదు తమ్ములున్

జక్కగనున్నవారె? భుజశాలి వృకోదరు డగ్రజాజ్ఞకున్

దక్కగ నిల్చి శాంతుగతిఁ దాను జరించునె దెల్పు మర్జునా!"

(పాండవోద్యోగ నాటకము - తిరుపతివేంకటకవులు)

(యశోభాక్కులు = యశస్సుచే ప్రకాశించువారు, భవ్యమనస్కులు = పవిత్రహృదయులు, భుజశాలి = మహా బాహుబలం కలిగినవాడు, వృకోదరుడు = భీమసేనుడు, చరించునె = నడుచుకుంటున్నాడా)

భావము: "అర్జునా! ఎక్కడినుండి వస్తున్నావు? అందరూ కుశలమే కదా! కీర్తిచంద్రికలచే విరాజిల్లు నీ అన్నయ్యలు, పవిత్రమైన మనస్సు కలిగిన నీ తమ్ముళ్ళు బాగున్నారు కదా! మహాబలశాలియైన భీమసేనుడు, మీ పెద్దన్నగారి ఆజ్ఞకు లోబడి శాంతముగా నడుచుకుంటున్నాడా? చెప్పవయ్యా!" అన్నాడు గోపాలుడు.

చూడడానికి ఇది అతి సామాన్యమైన కుశలప్రశ్నల పద్యమే! కాని, కాస్త లోతుగా పరికిస్తే, కావలసినంత విషయం ఉంది ఇందులో!..... సుయోధనుని ఎదుటనే, అర్జునుని అన్నలను "యశోభాక్కులు" అని, తమ్ముళ్ళను "భవ్యమనస్కులు" అనీ సంభావించినాడు జనార్దనుడు. అంటే, వాళ్ళు ఎంతటి గుణసంపన్నులో పరోక్షముగా అతనికి తెలుపుతున్నాడన్నమాట! ' అన్నలను ప్రస్తావించినాడు కదా! మళ్ళీ భీముని ప్రసక్తి తేవడం ఎందుకు? ' అనిపిస్తున్నది కదూ! అదేమరి నందనందనుని నేర్పరితనం. భీముడిని "వృకోదరుడు" అని సంబోధించాడు ఇక్కడ. "వృకము" అంటే తోడేలు, "ఉదరము" అంటే కడుపు. అనగా ' తోడేలు యొక్క కడుపువంటి ఉదరము కలవాడు ' అని అర్థం. తోడేలుకు ఎంత తిన్నా, ఆకలి తీరదని చెప్తారు. ' రాబోయే కదనములో భీముడు ఆకలిగొన్న తోడేలు వలె, నీ అనుజుల పైకి లంఘిస్తాడు సుమా!' అని దుర్యోధనునికి బెదురు పుట్టిస్తున్నాడు. "భుజశాలి" అని పేర్కొని ' నీవలె గదాయుద్ధములోనే కాక, మల్లయుద్ధములో కూడా ఘనాపాఠీ ' అని సుయోధనుని గుండెల్లో గుబులు కలిగిస్తున్నాడు. ' అన్నయైన ధర్మజుని ఆజ్ఞకు బద్ధుడై నిగ్రహించుకుంటున్నాడుకాని, లేకుంటే మీ సంగతి ఏనాడో సమాప్తమయ్యేది ' అని చెప్పకనే చెప్తున్నాడు అచ్యుతుడు.... పాండవగుణ ప్రశస్తి అతని చెవులకు గునపాల్లా గుచ్చుకోవాలి. భీముని భుజబల ప్రసక్తి అతనికి ప్రాణాంతక మనిపించాలి. దుర్యోధనుని మనోస్థైర్యమును దెబ్బతీసే రాజనీతి ఇది.

-(ఈమాట- అంతర్జాతీయ పత్రిక నుంచి సేకరణః కవి పేరు నోట్ చేసుకోలేదు అప్పట్లో.. క్షమించమని మనవి!)

-కర్లపాలెం హనుమంతరావు

సంస్కృతి : బళ్లో పడెయ్యడం అను అక్షరాభ్యాసం కథ -కర్లపాలెం హనుమంతరావు

  

ఇప్పుడంటే బిడ్డ తల్లి కడుపులో ఎదుగుతుండగానే.. కన్నవాళ్లు యమకంగారుగా ఏ కాన్వెంటులో సీటు దొరుకుతుందా అని వేట మొదలుపెడుతున్నారు. అర్థశతాబ్దం కిందట పిల్లల చదువులకు  తల్లిదండ్రులు మరీ ఇంతలా తల్లడిల్లడం కనిపించదు. 

బిడ్డను అయిదేళ్ల వరకు ఇంటా బయటా హాయిగా ఆడుకోనిచ్చేవాళ్లు. నడుముకు నిక్కరు గుండీలు సొంతంగా పెట్టుకునే  అయిదేళ్ళ వరకు ఆగి  ఆ నిక్కరు బిగించే చేతికే  పలకా బలపం ఇచ్చి బళ్లో కుదేసివచ్చేవాళ్లు. సామాన్యులు ఇంత సాధారణంగా జరుపుకునే పిల్లల అక్షరాభ్యాస కార్యక్రమం కలిగినవాళ్ల ఇళ్లల్లో  ఇంకాస్త ఆర్భాటంగా చేయడం రివాజు. డబ్బుండి చేసినా, లేకుండా  చేసినా ఇద్దరు  నిర్వహించేదీ ఒకే కార్యకలాపం. దాని పేరే అక్షరాభ్యాసం. గతంలో మన తెలుగునాట పిల్లలను పాఠశాలలో ఎట్లా వేసేవారో.. ఆ తతంగం, దానికి వెనుక ఉన్న ఆధ్యాత్మిక సంప్రదాయం .. వాటిని  గురించి సూక్ష్మంగా తెలుసుకొనేందుకే ఇక్కడ ఈ వ్యాసం. 

 

ధర్మశాస్త్రాలు బిడ్డకు అక్షరాలు దిద్దబెట్టే ఈ తతంగానికి రకరకాల పేర్లు నిర్దేశించాయి. తెలుగువాళ్ల మూలరుషిగా భావించే విశ్వామిత్రుడు బిడ్డను బళ్లోవేసే తంతును విద్యారంభం అన్నాడు. అదే సంస్కారం, గోపీనాథభట్టు విరచిత ' సంస్కార రత్నమాల ' ప్ర్రకారం- అక్షరారంభం! అక్షర స్వీకరణగా వశిష్టుడు పేర్కొంటే, మార్కెండేయుడు 'అక్షర లేఖనం'అనే పేరు ఖాయం చేశాడు. ఎవరే పేరుతో  పిలుచుకున్నా  పిల్లలకు  అక్షరాలు దిద్దబెట్టే శుభకార్యంలో తంతు  మాత్రం దాదాపు ఒకటే!

తమాషా ఏమిటంటే, వీరమిత్రోదయ, స్మృతిచంద్రిక, సంస్కార రత్నమాల, యాజ్ఞవల్క్య స్మృతికి వ్యాఖ్యానం చెప్పిన అపరార్క వ్యాఖ్య లాంటి అర్వాచీన గ్రంథాలలో ప్రముఖంగా ప్రస్తావనకొచ్చిన అక్షరాభ్యాస సంస్కారం అసలు గృహ్యసూత్రాలలోనే కనిపించకపోవడం! విశ్వామిత్ర, బృహస్పతి వంటి రుషుల పేర్లు ఈ వ్యవహారంలోకి లాగడం కేవలం  దీనికి పురాతన సంప్రదాయవాసన అంటగట్టడానికేనంటూ పి.వి. కాణే వంటి ఆధునికులు విమర్శిస్తున్నారు. 

ఎడ్యుకేషన్ ఇన్ ఏన్షియంట్ ఇండియా గ్రంథం రాసిన డాక్టర్ అ.స. అత్లేకర్ అభిప్రాయం ప్రకారం భారతీయుల  అక్షర జ్ఞానాన్ని క్రీ.శ. ఏడు, ఎనిమిది శతబ్దాలకు ముందు కాలానికి మించి ముందుకు  తీసుకుపోలేం. 

ఇండియన్ యాన్టిక్వెరీ గ్రంథ కర్త డాక్టర్ బూలర్ లెక్క ప్రకారం అయితే మన దేశస్తులకు వర్ణమాలను గురించి తెలియడం క్రీ.పూ 800 తరువాతే! ఎట్లాంటి పరిస్థితుల్లోనూ  అంతకన్నా ముందైతే కాదు. ప్రాచీన లిపి మాల అనే మరో గ్రంథం ఉంది. దాని కర్త పండిత గౌరీశంకర్ హీరాచంద్ర.  ఈ దేశవాసులకు అక్షరాలు రాసే లేఖనకళ వంటబట్టిందే క్రీ.పూ 16 -12 శతాబ్దాల ప్రాంతంలో అంటారాయన.  అందరికి అందరూ పండితులే. అందరివీ శాస్త్రీయ పరిశోధనలే! కానీ ఏటి కొకరు కాటి కొకరు ! ఇహ రథం ముందుకు కదిలేదెట్లా? అందుకే ఆ గందరగోళాల జోలికి  పోకుండా ఇంచక్కా   మనవైన సంప్రదాయాలు ఈ అక్షరాభ్యాస తతంగాన్ని గూర్చి  ఏ వింతలూ విశేషాలూ  చెబుతున్నాయో.. రవ్వంత తెలుసుకుందాం!

 ఏ విషయం తెలిసినా , ఎంతటి  గొప్పవారైనా ఆరు నెలలు గడిస్తే అంతా మరుపుకొస్తుందని శాస్త్రం. అట్లాంటి మతిమరుపు జాడ్యానికి మందు కింద బ్రహ్మదేవుడు అక్షరమాలను   సృష్టించాడని బృహస్పతి స్మృతి ఉవాచ. 

'                                                                             షాణ్మాసికే తు సంప్రాప్తే భ్రాంతిస్సంజాయతే యతః ।

ధాత్రాక్షరాణి సృష్టాని పత్రా రూఢాన్యతః పురా॥- అనే శ్లోకానికి అర్థం ఇదే! 

కృష్ణయజుర్వేద సంహిత రెండో కాండంలో అంతకు మించిన తమాషా మంత్రం ఇంకోటుంది. 

 'యాప్ర లిఖతే తస్యైఖలతిః' అని ఆ మత్రం. అంటే ఆడవాళ్లు ఈడేరిన తరువాత గాని పలకా బలపం చేతబడితే .. ఆ పాపానికి పరిహారంగా బట్టతల గల బిడ్డ పుడతాడని హెచ్చరిక. ఆడవాళ్లు చదువుకోరాదని చెయ్యి చుట్టి ముక్కు చూపించే పద్ధతి అన్న మాట. ఆ లెక్క నిజమే అయితే,  ఇప్పుడు ఎక్కడ చూసినా అర్థ బోడిగుండు శాల్తీలే దర్శనమీయాలి  న్యాయంగా కదా! ఏదో .. అప్పటి నమ్మకాలు  అప్పటివి అని సరిపెట్టుకునేవాళ్లలో  ఏ పేచీ ఉండదనుకోండి! 

కాలం గురించి ఎన్ని కయ్యాలు జరిగినా, హిందువుల మనోభావాల ప్రకారం, ప్రప్రథమ లేఖకుడు వినాయకుడు. వ్యాసమహర్షి చెప్పుకుపోతుంటే మహా భారతం మొత్తం పూసపోకుండా రాసుకుపోయింది  ఆ మహాదేవుడే  కదా! మరి వ్యాసుడి కాలం సుమారు 5000 ఏళ్ల కిందటిదేనా అని అడిగితే  ఇప్పుడున్న   శాస్త్రవేత్తల్లో సగం మంది అవునన్నట్లే తలలాడిస్తారు.  ఇహ మన  అక్షరజ్ఞాన కాలం  గురించి ఇంతలా  కుస్తీలింకా అవసరమా? 

అని సందేహం. సమాధానం చెప్పే దెవరు? 

చౌలం అంటే ఉపనయనం ముందు జరిగే తంతు . అది ముగించుకున్న తరువాతనే ఈ అక్షరాభ్యాస కార్యక్రమం! అలాగని మరి  సాక్షాత్తూ కౌటిల్యుడంతటి రాజగురువే నియమం విధించాడు. 

రాజకుమారుడు 'వృత్త చౌల కర్మా లిపిం  సంఖ్యానం చ ఉపయంజీత, వృత్తోపనయనస్త్రయీ మాన్వీక్షికీం చ శిష్టేభ్యో నార్యా  మధ్యక్షేభ్యో దండనీతిం, వక్తృ ప్రవక్తభ్యః, బ్రహ్మచర్యం చా షోడశాద్వర్షాత్, అతో గోదానం దారకర్మ చ'-అన్నాడు. 

వడుగు అయిన తరువాత అక్షరాలు నేర్చుకోవడం, గణితం.. ఉపనయనం అయిన తరువాత  వేదాధ్యయనం చేయడం, అన్వీక్షకి, వార్త, దండనీతులు అనే మూడు రాజవిద్యలు పదహారో ఏడు వరకు (అంటే గోదానవ్రతం అయే వరకు)అభ్యసించడం ! అవన్నీ సక్రమంగా పూర్తి చేసుకున్న తరువాతనే పెళ్లి ముచ్చట. 

ఇలాంటి ఏదో నియమం ఉండబట్టే  వాల్మీకి కాలంలో కూడా ఉండబట్టే ఆ గురువు లవకుశులకు ఒక్క వేదం మినహాయించి  సమస్త విద్యలు చౌలం అయిన తరువాతనే  నేర్పించాడని ఉత్తర రామాయణంలో భవభూతి చెప్పిన  మాట. 

'నివృత్త చౌల కర్మణోశ్చ త్రయోస్థయీవర్జ మితరాస్తి స్రోవిద్యాః సావధానేన మనసా పరినిష్ఠాపితాః'

లిపి పరిజ్ఞాతుడైన తరువాతనే  రఘువంశ మహారాజు అజుడు సాహిత్యసముద్రంలోకి ప్రవేశించినట్లు కాళిదాసు రఘువంశంలో అనే మాట. 

చంద్రాపీడ మహారాజు ఆరేళ్లకు విద్యామందిర ప్రవేశం చేసి పదహారేళ్ల వరకు ఎట్లా గడిపాడో, ఎన్ని రకాల కళలు అభ్యసించాడో బాణుడు కాదంబరిలో వివరంగా చెప్పుకొస్తాడు.  

చదువులు నేర్చుకోవడం సరే, ఏ వయస్సు నుంచి నేర్చుకోవాలన్న విషయం మీద కూడా కీచులాటలే మళ్లీ! విశ్వామిత్ర నీతి ప్రకారం ఐదవ ఏట నుంచి విద్యారంగ ప్రవేశం చేయాలి. పండిత భీమసేన్ వర్మ రాసిన 'షోడశ సంస్కార విధి' అనే గ్రంథంలో  పేరు తెలియని ఒక స్మృతికర్త మతాన్ని బట్టి ఐదు నుంచి 

ఏడు సంవత్సరాల వరకు ఎప్పుడైనా నిక్షేపంగా అక్షరాభ్యాస కార్యక్రమం ముగించుకోవచ్చు. ఇదే ఆ రోజుల్లో 'పంచమే సప్తమేవాబ్దే' సిద్ధాంతంగా ప్రసిద్ధి. 

ఉపనయనం ఆర్షధర్మం దృష్టిలో  రెండో జన్మ. ఆ సందర్భంలో విద్యాభ్యాస కార్యక్రమం కూడా శుభంగా ముగించుకోవచ్చని బృహస్పతి అభిభాషణ. 

మార్గశిరమాసం మొదలు జ్యేష్ఠమాసం వరకు మధ్యలో ఎప్పుడైనా అక్షరాలు దిద్దబెట్టవచ్చని    చెబుతూనే ఆషాఢం నుంచి కార్తీకం మధ్య కాలం మొత్తాన్నీ నిషిద్ధ కాలంగా  విశ్వామిత్ర నీతి నిర్దేశించింది.

  

  'అప్రసుస్తే నిద్రాం త్యజతి కార్తిక్యాం తయోః సంపూజ్యతే హరిః' అని విష్ణు దర్మోత్తరం. సూర్యభగవానుడు ఉత్తరాయన పుణ్యకాలంలో ఉన్నప్పుడు చేసే అక్షరాభ్యాసం శుభదాయకమని వశిష్ఠుని వాక్కు.  

అపరార్కుడు, స్మృతిచంద్రిక కర్తలిద్దరూ మార్కండేయ పురాణోక్తులను పేర్కొంటూ ఐదో ఏట కార్తీక శుద్ధ ద్వాదశి నుంచి ఆషాఢ శుద్ధ ఏకాదశి లోపలే  ఈ కర్యక్రమాన్ని కడతేర్చుకోవాలని హితవు చెప్పారు. కాకపోతే ఒకటే షరతు. పాడ్యమి, షష్ఠి, అష్టమి, పూర్ణిమ, అమావాస్య, రిక్త తిధులైన చవితి, నవమి, చతుర్దశులను వదిలిపెట్టడం క్షేమకరమని హెచ్చరించడం.  

శని మంగళ వారాలు కూడా చదువుల ఆరంభానికి శుభదాయకం కాదన్నది నాటి కాలపు సమాజంలోని గాఢవిశ్వాసాలలో ఒకటి.  రవి, కుంభ రాశులకు చదువుల ప్రారంభానికి కలసిరావు. లగ్నాత్తు ఆష్టమంలో గ్రహాలేమీ లేకుండా చూసుకొని ముహూర్తం నిర్ణయించుకోవాలని పెద్దలు నిర్దేశించేవాళ్లు. ఈ తరహా  జ్యోతిష సంబంధ నియమాలు ఒకటా.. రెండా! పట్టించుకొనేవాళ్లు పట్టించుకొనేవాళ్లు. పట్టింపులేని వాళ్లు పిల్లల చేతిలో  ఓ మార్కాపురం పలకా.. నరసాపురం  బలపం పెట్టి బడికి తోలేసేవాళ్ళు.  

ముహూర్తం చూసుకుని గానీ, అక్షరం నేర్పించని పెద్దల  ఇళ్లల్లో ఎంత మంది చదువు సాములు నేర్చి పండిత ప్రకాండులయ్యారో.. ఆ లెక్కలు  అవీ తీసేవాళ్లు అప్పుడూ లేరు. ఇప్పడు అసలే లేరు. 

ఇహ అక్షరాభ్యాసం జరిపించే  విధానం గురించి కూడా కొద్దిగా తెలుసుకుందాం. ఓం ప్రధమంగా బిడ్డకు తలారా  స్నానం చేయించి , ఆపైన వస్త్ర భూషణాదుల అలంకరణ చేసి , విఘ్నేశ్వరునికి పూజ, సరస్వతీదేవికి అర్చన పూర్తి చేయించేవారు ! అటు పిమ్మట వెదురు చేట నిండానో, వెండి పళ్లెం నిండుగానో సన్నబియ్యం పోసి దానిని రెండే రెండు గీతలతో మూడు భాగాలుగా విభజన చేసి పై భాగంలో 'ఓమ్' .. రెండో భాగంలో 'నమఃశివాయ' .. మూడో గడిలో 'సిద్ధం నమః' అని మూడేసి సార్లు  పురోహితుడు బిడ్డ చేత రాయించి నమస్కారం చేయించేవాడు. విఘ్నేశ్వర, సరస్వతీ శ్లోకాలు బిడ్డుచేత ముద్దుగా చదివించేవాడు. 

ఇక్కడి ఈ ' ఓం నమశ్శివాయ' మంత్రం జైన సంప్రదాయం నుంచి పుట్టుకొచ్చిన తతంగమన్నట్లు కొందరి భావన.  కాదు.. పరమేశ్వరుడికి 'సిద్ధ' అనే నామాంతరం ఉంది. కాబట్టి 'ఓం నమశ్శివాయ సిద్ధం నమః' అనే ప్రార్థన వ్యవహారంలో 'ఓం నమః శివాయ సిద్ధం నమః' గా మారిందనే ప్రతివాదన తెచ్చేవాళ్లూ  కద్దు.  

నృసింహపురాణం ప్రకారం దైపప్రార్థనల అనంతరం గురుపూజ ఒక విధి. గర్గ వచనం ప్రకారం, అజ్యాహుతులతో సరస్వతి, హరి, లక్ష్మి, విఘ్నేశ, సూత్రకారులకు స్వవిద్యను ఉద్దేశించి హోమం చేయడం  మరో విధి. ఇప్పుడీ ఆచారాలకు సమయమేదీ? ఉన్నా శ్రద్ధ ఏదీ? బిడ్డకు మంచి పబ్లిక్ పాఠశాలలో అడ్మిషన్ సాధించడమే వంద యజ్ఞాలు నిర్వహించిన పెట్టు. అంత తలకిందులుగా ఉంది నేటి వ్యాపార చదువుల వ్యవహారం.

ఇస్లాం మతంలో కూడా ఈ విద్యారంభానికి దీటుగా   'బిస్మిల్లాఖాని' అనే శుభకార్యం ఉంది. ముసల్మాన్ సంప్రదాయవాదులూ  ఐదో ఏట, నాలుగో నెల, నాలుగో రోజు బిడ్డ చేత అక్షరాభ్యాసం చేయిస్తారు. 

'ఏసియాటిక్ బెంగాల్ ' అనే  గ్రంథంలో (శాహజహాం) మొగల్ చక్రవర్తి హుమయూన్‌ కు  ఈ తరహా అక్షరాభ్యాసం, తదనంతరం ఉత్సవం జరిపినట్లు  ఒక ప్రస్తావన కనిపిస్తుంది. 

'శూద్ర కమలాకరం' లో సైతం రాజవిద్యలైన ధనుర్విద్య, ఛురికాబంధనాల ప్రస్తావన వచ్చినప్పుడు శుభదినాలలో ప్రారంభించాలనే నియమం కనిపిస్తుంది.  పునర్వసు, పుష్యమి, భరణి, హస్త, స్వాతి, చిత్ర, కృత్తిక, మఘ, రోహిణి, ఉత్తరాత్రయం, శ్రవణ, ధనిష్ఠ, మూల, మృగశిర, పుబ్బ, రేవతి-ఈ నక్షత్రాలలో ధనుర్విద్యారంభం శుభదాయకమని 'ధనుర్విద్యాదీపిక' నిర్దేశిస్తుంది. 

'సర్వాయుధనగామాత్ర..' లాంటి మంత్రాలు కొన్ని మంత్రాలు ఉన్నాయి. వీటితో లక్ష్మీ నారాయణులను పూజించి తొట్టతొలుత ఒక బాణమో, ఛురకత్తో  తూర్పు దిశకు వదలడం  ఆయుధ విద్యలకు సంబంధించిన  కింద లెక్క. 

ఇప్పుడైతే బాణాలు, భురకత్తులు గట్రా  విసరడాలు లేవు కానీ .. వాటి స్థానంలో రాళ్లు విసరటం.. ఏసిడ్ బాటిళ్లు నెత్తిన పొయ్యడాలు వంటి విధ్యంసకర విద్యల ప్రాబల్యమే ఎక్కువగా ఉంది. ఆ విద్యలకు ఏ ఆరంభ ముహూర్తాలు అక్కరలేదు. గురవులతో అయితే అసలు బొత్తిగా అవసరమే లేదు. ప్రతీ ఆకతాయి విద్యార్థి  ఎవరికి వాడే ఏకలవ్యుడు ! 

-కర్లపాలెం హనుమంతరావు

09 -09 -2021

బోథెల్, యూ.ఎస్.ఎ

(మూలఃభారతీయ సంస్కారములు -అక్షరాభ్యాసము)

 

  

 

 

 

 

 

   

అమరకోశం - అర్థ వివరణ - కర్లపాలెం హనుమంతరావు

 అమరకోశం - అర్థ వివరణ 

- కర్లపాలెం హనుమంతరావు 

కోశం' అంటే పుస్తకం. పదానికి అర్థం చెప్పే పద్ధతి వివరించే పుస్తకం అమరకోశం. వ్యాకరణం, ఉపమానం, వ్యవహారాలు వంటి వాటిద్వారా సిద్ధించిన విషయాల అర్థ నిర్ణయాలు వగైరాఈ తరహా  కోశాలలో కనిపిస్తాయి! 

ఇప్పుడు వాడుకలో ఉన్న ‘నిఘంటువు’ అనే  పదం నిజానికి    ‘కోశం’ అనే అర్వాచీన పదానికి  ప్రాచీన రూపం. వేదాలలోని పదాలన్నిటినీ సంకలించి నిర్మించిన 'నిఘంటువులు' మన దేశంలో ఒకానొకప్పుడు  విస్తృతంగా ప్రచారంలో ఉండేవి. 

వీటికి వ్యాఖ్యాన రూపాలు 'నిరుక్తాలు'. ప్రస్తుతం  అందుబాటులో ఉన్నది యాస్కుడు రాసిన నిరుక్తం. 7వ శతాబ్దానికి చెందిన పాణిని తన వ్యాకరణంలో ఈ  నిరుక్తాలను వాడుకొన్నాడు. 

నిఘంటువులోని ఒక్కో పదం తీసుకొని దానికి సంబంధించి- ఏ ధాతువు నుంచి ఏ పదం ఉత్పన్నం ఆయిందో వివరించే ప్రయత్నం చేసాడు యాస్కుడు. వీలున్న చాలా సందర్భాలలో వేదాల నుంచే ప్రమాణాలు చూపించాడు. అ ప్రమాణాలలో కూడా అంతగా ప్రసిద్ధం కాని వాటికి  తానే అర్థ వివరణలు ఇచ్చే ప్రయత్నమూ చేశాడు. ఇంత శ్రమపడ్డాడు కాబట్టే యాస్కుడి నిరుక్తి ‘వేద-నిరుక్తి’గా వేదార్థసారం తెలుసుకొనే జిజ్ఞాసువులకు ప్రామాణిక గ్రంథంగా స్థిరపడింది.

వేద సంబంధమైన పదాలతో పాటు లౌకిక పదాలను కూడా ఇముడ్చుకొన్న వాటిని ‘కోశాలు’ అంటారు. గతంలో కవులకు సహాయపడే పద్ధతిలో ఈ కోశాలు నిర్మాణం  జరిగింది. బాణుడు (బాణోచ్ఛిష్టం జగత్ సర్వమ్ లోని బాణుడు) నుంచి బిల్హణుడు వరకు  చాలా మంది పండితులు ఈ పదకోశ నిర్మాణాల మీద దృష్టి పెట్టినవాళ్లే. ఒకానొక కాలంలో  శ్లేషకావ్యాలురాయడం ఒక ఫ్యాషన్  ( ఒక పదానికి రెండు అర్థాలు ఉంటే అది ‘శ్లేష’  అవుతుంది. ఇది అలంకారాలలో అర్థవివరణ జాతికి చెందినది). అట్లాంటి శ్లేష ప్రియుల కోసం శ్రీహర్షుడు 'శ్లేషార్థపదసంగ్రహః' అనే కోశం నిర్మంచాడు. అమరసింహుడు అనే  పండితుడు ఉన్నాడు. ఆయన    కవి కూడా. కాబట్టి వివిధ శాస్త్రాలకు సంబంధించిన సమాచారం తన అమరకోశంలో నిక్షిప్తం చేసాడు.  కావ్యాలు రాయాలనుకొనే  కవులకు..  ప్రత్యేకంగా ఆయా శాస్త్రాలు తీసి  పరిశీలించే శ్రమ కొంత తగ్గిందంటే ఆ  పుణ్యం ఈ అమరకోశానిదే .

కోశాలలో రెండు రకాలుంటాయి. ఒకే అర్థం ఉన్న అనేక పదాలను ఒకచోట పేర్చే పద్ధతి. దీనిని వ్యాకరణంలో  పర్యాయపదం అంటారు. ఇట్లాంటి పర్యాయపద కోశం  ఒకటైతే, ఒక పదానికి ఉండే నానార్థాలను వివరించే  నానార్థపద పద్ధతి రెండోది. 

పర్యాయపదకోశంలో ‘వర్గం’ అని ఒక తరగతి ఉంది. ఒకే  అంశానికి చెందిన  అనేక పదాలను ఒక గుంపుగా వర్గీకరించే పద్ధతి ఈ  ‘వర్గం’. వర్గం అమరసింహుడి సృష్టి. 

ఉదాహరణకి:  మనుషులకు సంబంధించిన పదాలన్నీ ఒక చోట చేరిస్తే అది  ‘మనుష్యవర్గం’. అమరకోశం ద్వితీయ కాండలో    ఆరో వర్గంగా  ఈ ‘మనుష్య వర్గం’  కనిపిస్తుంది.   'గృహనిరుద్ధపక్షిమృగప్రసంగాత్' తద్వర్తిమనుష్యాణాం నామాని వివక్షుం ఇదానీం సాంగోపాంగం మనుష్యవర్గమాహ' అని  నిర్ణయం. అంటే ఏంటి? ఇళ్లల్లో రకరకాల   పెంపుడు జంతువులు ఉంటాయి గదా! వాటి  పేర్లు చెప్పే సందర్భంలో ఆయా జంతువులను సాకే మనుషులను రకరకాల పేర్లతో పిలవడం ఒక భాషా సంప్రదాయం.  ఏ మనిషిని ఏ పేరుతో గుర్తిస్తారో వివరంగా చెప్పే   ప్రామాణిక విధానమే  ‘మనుష్యవర్గం’. ఇది అమరసింహుడు ఆరంభించిన కొత్త విధానం. 

'మనుష్యా మానుషా మర్త్యా మనుజా మానవా నరాః'। మనోరపత్యాని మనుష్యాః మానుషాశ్చ॥' అని నిర్ణయం, 

1,2 .మనువు కొడుకులు కనుక మనుష్యులు, మానుషులు. ( మనుష్యా మానుషా  ) 

3 . చనిపోయేవాళ్లు కాబట్టి మర్త్యులు (మర్త్యాః) 

 4 . మనువు వలన పుట్టినవాళ్లు: కాబట్టి (‘మను’జా)  

5. మనువు సంబంధీకులు కనుక ( మానవా: ) 

6. సర్వం తమ అధీనంలోకి  తెచ్చుకొనేవాళ్ళు కనుక (నరులు)

ఇట్లా ఈ ఆరూ మనుష్యమాత్రులకు వచ్చిన పేర్లు. అమరసింహుడి వర్గవిభాజనా పదవివరణ ఇంత విస్తారంగా శాస్త్రీయంగా ఉంటుంది. కాబట్టే అమరకోశం ఈనాటికీ నిఘంటువుకు ప్రత్యామ్నాయంగా నిలదొక్కుకొని ఉంది.  మరంత వివరణాత్మకంగా సాగే ఈ కింది పద్ధతి చూడండి! 

మనుష్యుల్లోని పురుషులకు మరో 11 పేర్లు, స్త్రీలకు మరో 11 పేర్లు! అక్కడితో ఆగలేదు అమరసింహుడు. ఆ స్త్రీలలోని గుణాలను  బట్టి ఇంకో  12 పేర్లు, మళ్లా ఆ గుణాలలో కూడా కోపం వచ్చే పద్ధతిని బట్టి మరో  2 పేర్లు, ఉత్తమ గుణాలను బట్టి మరో 4 పేర్లు.. ఇట్లా చెప్పుకుంటూ పోతే  చిలవలు పలవులుగా సాగే  పదాల ఉత్పన్నత విహారానికి దరీ దారీ దొరకదు. అంత లోతయిన పరిశీలనా జ్ఞానభాండారం కాబట్టే  అమరకోశం పామర పండిత లోకాలు రెండింటికీ శిరోధార్య వ్యాకరణమయింది. 

విధాయకానికి అందరూ భార్యలే అయినప్పటికీ.  వాళ్ల వాళ్ల  అర్హతలను బట్టి  పేర్లు ఎట్లా ఏర్పడ్డాయో వివరించాడు ఆ మహాపండితుడు అమరకోశంలో.  

'పత్నీ పాణిగృహితీ చ ద్వితీయా సహధర్మచారిణీ। భార్యా జాయాథా పుంభూమ్ని దారాః'॥ అంటూ  ఎనిమిది విధాలైన భార్యల వివరాలిచ్చాడు. భర్తతో కలసి యాగంచేసే యోగం కలది, భర్త చేత హస్తం గ్రహించబడింది, యాగఫలం పొందే సందర్భంలో భర్తతో కలసి తాను రెండో స్థానంలో ఉండదగినది, భర్త లాగానే దాన, యజ్ఞాదుల్లో  అధికారం కలది, పతిని పుత్ర రూపంలో తనయందు జనింపచేసే అధికారం కలది, ఆఖరిది(ఆశ్చర్యం కలిగిస్తుందేమో కూడా) కట్టుకున్నవాణ్ని హడలగొట్టేది(దారయంతి ఉద్వేజయంతి పతీనితి దారా:-దౄ భయే.. అని వివరణ).. ఇట్లా ఎనిమిది రకాల భార్యల పేర్లను వాళ్ల వాళ్ల  అర్హతలు, గుణాల ఆధారంగా అర్థ నిర్ణయం చేసిన గొప్ప పదకోశం అమరకోశం. 

ఇంకా సూక్ష్మంగా పరిశీలిస్తే కనిపించే మరో విశేషం.. శ్లోకంలో మొదటి వరస నాలుగు పేర్లు ధార్మిక సంబంధమైనవిగా ఉంటే .. రెండో వరస నాలుగు పేర్లు లౌకిక జీవితానికి సంబంధించినవిగా ఉంటాయి!

వివరించుకుంటూ పోవాలే కానీ అమరకోశంలోని విశేషాలకు ఎప్పటికీ సశేషాలే. అమరకోశానికి అంత ప్రాచుర్యం ఉల్ఫాగా వచ్చి పడింది కాదు. శాఖోపశాఖలుగా విస్తరిస్తూ ఆకులూ, పూతా, కాయలూ, పూలూ, పళ్లూ, అవి రాల్చే గింజలూ.. సర్వం ఒక మహావృక్ష సమగ్ర స్వరూపాన్ని ఎట్లా  కళ్లకు కడతాయో.. అదే విధంగా  అర్థ విస్తరణ కొనసాగించే పద్ధతిలో అమరకోశమూ ఒక సమగ్ర శబ్దమహావృక్షాన్ని తలపిస్తుంది అంటే అతిశయోక్తి కాబోదు. 

అమరకోశం తనకు ముందు వచ్చిన నిఘంటువులు, తరువాత వచ్చిన నిఘంటువులకు మించిన కోశరత్నం. సంస్కృత భాషా ప్రచారంలో అమరకోశానిది ప్రధాన భూమిక. అమరం మారుమోగినంత వరకు తతిమ్మా నిఘంటువులు మూగబోయాయి. అమరం వదిలేసిన పదాలను ఏరుకుని వాటికి వ్యాఖ్యానాలు రాయడం ద్వారా ఆ నిఘంటువులన్నీ తమ తమ అస్తిత్వాన్ని నిలుపుకోవలసిన పరిస్థితి.  దేశ విదేశాల్లో దీనికి వచ్చిన అనువాదాలకు లెక్కేలేదు. ఈనాటికీ ‘ యస్య జ్ఞానా దయాసింధో: ‘ శ్లోకంతో సంస్కృత విద్యార్థి పాఠం మొదలుపెడతాడు. ఆ విధంగా అమరకోశం, అమరసింహుడు చిరంజీవులు. 

(ఆధారం:  అమరకోశం పీఠిక – చ.వేం. శేషాచార్యులు

అట్ల పిండి - గుడిపాటి వెంకట చలంగారి హాస్య కథ - సేకరణః కర్లపాలెం హనుమంతరావు

 

(జెరుమీ' ననుసరించి) 

నా చిన్నతనంలో మాకు ఒక నాయనమ్మ వుండేది. ఆమె పేరు వెర్రి బామ్మ. కాని అట్లు బహు ప్రశ స్తంగా వొండేది. ఆవిడ చేస్తే ఇంత వరకు ఒక సారిగా, పాతికట్లకంటే, తక్కువ తిన్న వాడు లేడ' . మాలో ఆమెని, అందుక నే, ఆట్ల బామ్మ, అనేవాళ్లం. ఎల్లా చేసేదో, ఆపిండిలో “ఏంకలి పేదో' ఎనరికీ తెలియదు. ఒక సారి నేను మా చెల్లెలుగారి ఊరు నెళ్లుతున్నా. మా చెల్లెలు గర్భిణీ , "ఉండి అమ్మ అట్లు తినాలని వుందని ఉత్తరాలు రాస్తోంది. బామ్మ ఏం చేసిందం టే, పిండి కలిపి, ఒక పెద్ద సత్తెప్పాలలో వేసి, సిబ్బిబోర్లించి, గుడ్డ నా సినకట్టి, నన్ను ముందు తీసు కెళ్లీ మంది, మనకు తను బయలు దేరివ స్తానంది. చేబోల్లో మధ్య ఒక రోజు దిగాను. మర్నాడు తెల్ల వారి రైలుకొచ్చి, మూటా గిన్నె పెట్టుకుని, ప్లాటు ఫారం మీదనుంచున్నా. దగ్గర వున్న వాళ్లందరూ మూటలూ ట్రంకులూ మోసుకుని దూరంగా పోతున్నారు. కారణం తెలియక, ఎందుకన్నా మంచిది పోని అగా, నామూటా, గిన్నా తీసు కుసి, నేనూ 'వాళ్ల వెనకాల వెళ్ళి నుంచున్నా. వాళ్ళు నా కేసికోపంతో చూసి వెనక వొదిలిన చోటి కే వెళ్లి మళ్లీ నుచున్నారు. ఆలోచించా, ఎందు కొనన్ని ట్లా ఏడిపిస్తున్నా రని. ఒక వేళ ఈ అట్ల పిండి వాసనేమో. కాని మాయింట్లో వాళ్ళందరికి చాలా అలవాటే. అదిగాక ఆవాసన తగి లేటప్పటికి సంతోషంకూడానూ. ఈ కాస్త భాగ్యానికే ఇంత అడావిడా; ఎంతసుకుమారం అబ్బా అనుకున్నా. 

రైలంతా కిక్కిరిసివుంది. నేనెక్కిన పెట్టిలో ఆవూరివాళ్ళెవరూ ఎక్క లేదు. వాళ్ళు కని పెట్టెవున్నారు, నే నెక్కడయెక్కు. తానో చూ స్తో నే నెక్కి నచోట ఇదివర కే పదిమంది వున్నారు, చోటు లేద న్నారు. 

కాని నాతప్పాలముందుతోసి, 'వెనకాల 'నేనూ ఎక్కాను. తప్పాల పైన బల్ల మీద పెట్టి, ఇద్దరు లావాటి వాళ్ళు మధ్యయిరికి, చాలా వుక్కగా వుందండీ యీవాళ అన్నాను. రెండునిమషాలయింది ఒక ముసలాయన ఇటు అటు కదలడం మొదలు పెట్టాడు. "చాలా ఉక్కగా వుందండీ యిక్కడ" అని పెద్దటంకోటి మోసుకొని బయటికి బయి లు దేరాము. ఇంకోచోట అసలు ఒక రిమీద ఒకరునుంచున్నారండి" అన్నా ఆగ లా. రెండోలా వాటాయనకూడా లేచి వెనకాల వెళ్ళాడు. ఒక గ్ని వొదిలి ఒకరు ఉండ లేరుగాబోలు అనుకొని, హాయిగా సద్దు కున్నాము. ఇంతలో తక్కినవాళ్ళందరూ హూ, హూ" అని ముక్కులో అనడం మొదలు పెట్టారు. ఒకాయనమీద తెల్లనిబొట్టు పడ్డది, పైకి చూస్తే తప్పాల్లో పిండి కారుతోంది. బండి అంతా పరిమళం. అశాత్తుగా ఒక మాటైనా ఆడకుండా, నలుగురు లేచి బస్తాలు', టం కుబు, దింపుకుని, బయిటికి నడిచారు. మిగిలిన వాళ్లం హాయిగా కాళ్ళుజాచుకున్నాం. మిగిలిన వాళ్లల్లో ఒక బ్రాహ్మడు, శవాలుమో శే వాడిలాగున్నాడు, కుళ్ళిన పసిపిల్లశవంవాసన” అన్నాడు. ఆమాట తో అదిరిపడి, ఇంకా ముగ్గురు లేచి, ఒకళ్ళ కాళ్ళకి ఒకళ్ళు అడ్డుపడు తో, బండిలో నుంచి కిందికి దొర్లారు. రైలు కదుల్తోంది. ఆఖరికి ఆ బండికల్లా నేనూ పచ్చకోటాయినా మిగిలాము. “ఏమిటండీ ఈ కొంచానికి యింత అడావిడీ చేస్తారు. వీళ్ళు? అంతా వేషం!” అన్నాడు. ఆయనికి చాలా జలుబు చేసింది కాని రైలు బయలు దేరిన కాసేపటికల్లా, ఒక్కసారి గాలిరివ్వునకొట్టేప్పటికి, చాలా బాధపడడం మొద లు పెట్టాడు. ఆ జలుబూ గిలుబూ వొదిలిపోయింది. తరవాత స్టేషను లో కాఫీ తాగొస్తానని దిగి ఇంకో బండిలో ఎక్కేశాడు. చాలా నీచ మయిన పని చేశాడనుకున్నా. 

తరవాత, బండీ అంతానా దే. ప్రతి స్టేషనులో మనుషుల్ని హా యిగా వొక్కణ్ణి ఇటూ అటూ చూస్తే నిశ్చింతగా కూచున్న నన్నూ నాబండినీ చూసి, కళ్లుకుట్టి, ఒ రేయ్ శంకరయ్యా! కాళీ బండిరా. ఇట్లారా, అని టంకులూ, సంచులూ మోసుకొచ్చి; తలుపు తెరచి మెట్లెక్కి; ముక్కుతో ఇటూ అటూ వూది, బండి కేసీ నా మొహం కేసీ, చూసి: అమాంతం వెనకాల వాళ్ల మీద విరుచుకు పడేదీ. అందరూ అంతే, ప్రతి స్టేషను దగ్గిరా, అంతే. ఏమెరగనట్టు, అటు కేసి మొహం తిప్పేసి కూచున్నా. రయిలు కదలుతున్నా, అట్టే వుండి పోయినారుగాని, నాబండిలోమాత్రం ఎక్కలేదు. 

గిన్నె దించుకొని, హాయిగా, గోదావరి స్టేషనులో దిగాను. కూలీ మాయింటిదాకా ఒక అణాకి గిన్నె మోసుకొస్తానన్నాడు. గిన్నె నెత్తి మీద పెట్టాను. దించాడు. రానండి” అని, వెళ్లిపోయా షు. ఇదంతా చూస్తున్న ఇంకోడు ఆలోచించి, రెండణాల కొస్తానన్నాడు. గిన్నె నెత్తిని పెట్టుకున్నాడు. కష్టంతో బళ్ల దాకా నడిచాడు. దింపాడు. “నాచాత కాదండి బాబూ” అని వెళ్లాడు. పావలా యిస్తానని కేకేశా. మాట్లాడకుండా నెత్తిమీద గడ్డ తీసుకొని, వాసన చూసు కుంటూ, పోతున్నాడు. . 

ఆఖరికి అర్ధరూపాయికి బండిమాట్లాడు కోన్నాను, వాడు మాతం వొదల దలచుకోలా, అసలు గెడణాలు మమూలు, మా చెల్లెలగారింటికి ఒక నిముషం తరువాత బాబూ కేవు చాలదు. ముప్పావలా యిప్పించాలి'' అన్నాడు. కొంచెం దూరం తలాడు. 1.ఒక రూపాయి యిచ్చినాకష్టం చాలదు” అని ఆ పొడు. ఏ కష్టం? అది అతనికే తెలియాలి. ఎంతకష్టగా లేకపోతే. అంత సశ్యం - పీలుస్తాడు? సరేనన్నా, ఏం చెయ్యను. అంతకంటే, మళ్లిరూపాయి న్నర కావాలి అనపోతున్నాడు. ఇంతలో గోదావరిమీద నించి గాలి విసరింది. ఎద్దు వేపు, ఎద్దు పరుగు మొదలు పెట్టి , గుగం పసి కిరాదు. వెనక నుంచి ఏం వస్తుందను కొన్నదో. ఏమిటో బండి ఎవరి మీదనించన్నా పోతుందనుకొన్నా, కాని బండీ రాకముందే, గాలి తగల గానే ఎక్కడున్న వాళ్లు అక్కడే ఇళ్లల్లోనికి, దుకాణాల్లోకి, పక్క.. సందుల్లోకి తప్పుకున్నారు. ఇంటి దగ్గర బండి ఆగి తేనా? నలుగురు  ఎద్దుని పట్టుకున్నారు. ముక్కు లవత లికి తిప్పేసి అప్పటి కే ఆగకపోయ్వే దే? బండివాడు దూకి ఎగ్గుముక్కు కి గుడ్డకప్పేసి, సశ్యం వాసన చూపించక పో తే ఇంటిలో పనికి వెళ్లాను. - గిన్నా నేనూ, చెల్లెలూ పిల లూ పరిగెత్తుకుంటూ వొచ్చారు. అన్నయా" అనీ, మామ య్యొచ్చాడు, మామయొచ్చాడ, నీ గదిలోకి. గుమ్మం దగ్గిర అందరూ తటాలున ఆగారు, కష్టంమీద మా చెల్లెలుమాతం మొహంమీద పమిట కొంగు కప్పుకొనివచ్చి, యేడుస్తో సన్ను కావలించుకొని, ( అన్నయ్యా! యెందుకు దాస్తావు? చెప్పునాతో ". యేం ఘోరం జరి గిందో,, అంది. ఏం లేదమ్మా బొమ్మయిచ్చిన అల్లు-డి,, అన్నాను. 

బామ్మ రాత్రిక్కూ ఔరా లేదు. మూడు రోజులు చూశాం రా లేదు. ఏకదిపితే ఏ నువుతుందో అని ఆగిన్నెనీ ఆట్లా నేవుంచా.. ఆతలుపు సూత్రం గొళ్లెం వేసి, 'TVళం వేసి, శీలు చేసి, చిల్లుల్లో గుడ్డ పేలిశలూ అవీ కు క్కొ ము. ఎవరం 3 వేపుపో లేదు. నేను స్నా ను చేసి, సబ్బుతో కడుక్కు.. న్నా ; కాని ఇంకా బజార్లలో సాగాలితగలగానే మనుషులు, కలెక్టరు మోటారు ముందు.. తప్పుకు సేట్టు, తప్పుట, మాన లేదు. ఇండు రోజులు : డి మా చెల్లెలు, లుట్లఆశ వదలుకొని ఇక వూరుకో లేక ( ఈ పిండి బొమ్మ యే" చెయ్యముంది?” అని అడిగింది. 

"నేనొచ్చిందాకా, ముట్టుకోకుండా, అట్లా నే వుంచేమ ద” న్నాను. చెప్పుడ మెందుకు? దాన్నెవరు కదిలిస్తారంది. మూడు రోజులూ అయింది. పిల్లలు కొంచెం నలతగా కనపడ్డారు. ఆదుకోరు. అక్కడ క్కడ దిగులుగా చతికిలబడతారు, చంటిపిల్ల కారణం లేకుండా మారాంపట్టి యేడుపు.బామ్మకి ఉత్తరాలు రాశాం; రిప్లయి ప్రీపెయిడు "టెలిగ్రాములిచ్చాం ! 

జవాబుగా లేదు. నాలుగో రోజున నూ చెల్లెల : ది 44ఒక రూపాయి ఇచ్చి, దీన్నీ అపతలపా గేయిస్తే బొమ్మ కోప్పడు తుందా? 13, తప్పకండా కోప్పడుతుంది. ఎన్నడూ ఇంక అట్లు చే య్యదు. నవ్వదు. మాట్లాడదు. మని మొహం చూడదు. అయినా 

బ రూపాయికి ఎవడు పారేస్తాడు? వొట్టిపీనిక్కి.. పప్ రూపాయిలు తీసు కుంటాడే”, అన్నా ను. 

వాసన ఇల్లంతా వ్యాపించింది. పెద్దమ్మాయికి విరోచనాలు; అబ్బాయికి జ్వరం; చిన్న పిల్లకి పొంగు; మా చెల్లెలికి ఆరో నెలనే నెప్పులు. ఏం చెయ్యం ? ఎవరితో చెప్పకండా ఇల్లు తాళం వేసి, సత్యానికి పోయాము. 

ఇన్నాళ్ళు మా బావ వూళ్ళో లేను. మేముసతాని కెళ్లిన మర్నాడు వూళ్ళోదిగి ఇల్లు తాళం వేసుం టే మమ్మల్ని వెతుక్కుంటూ వొచ్చాను. అతని వెనకాల పెద్దగుంపు. చుట్టుపక్కల వాళ్ళ-దరూ “ఇల్లు తెరుస్తారా లేదా?లో పలనూరుకూనీల న్నా జరిగాయి. మరియాదస్తు లనుకున్నా ము. సత్యానిగొస్తే దాగుతుందా!,, అని ఒక బే అరుపులు, మునిసిపాలిటీ వారు ఇల్లుతగల పెట్టటానికి సిద్ధంగా ఉన్నారు. ఏ చెయ్యం? జబ్బు పిల్ల ల్నే సుకొని వెన కాలి కెళ్లాము." 

అగ్గ రాతి నేను మా బావా మూతులకి గుడ్డలుకట్టుకుని, ఒక సెటుబుడ్డి మీదగుమ్మరించుకుని ఆతప్పాల బుజాలమీద మోసు కుంటూ, గోదావరి వేపు బయలు దేరాం. సిద్దర్లో మనుషులు కలవరిం చారు, కేకలు పెట్టారు. తొందరగా వెళ్లి, శాషయ్య మెట్టదగ్గిర నావ తీసుకుని నీళ్ల మధ్య కుపోయి గిన్నె పాళం " గోదావరిలో పడేశాం. నీళ్ల ల్లో పిండి పారపోసి గిన్నె తెచ్చుకోవాలని బుద్ధి పుట్టింది. కాని మూత తీస్తే, లోపలినించి ఏమొస్తుందో, ఏదన్నా విషజంతువు బయలు దేరు తుందేమో అని భయమేసింది. "రెండు రోజుల్లో శేషయ్య మెట్ట గుమ్మెత్తి పోయింది, ఒక్కరూ నీళ్ళుముంచుకోరు. ఏదో చాలా వుపదవం రాబోతుదని వూళ్ళోపు కారు. రైలుబ్రిడ్జి మీద, రూల్సుకి వ్యతి ప్రేకం గా, ముప్పైమైళ్ళ వేగంతో “పోతూంది. "పెద్ద పెద్దచాపలు చచ్చి తేలు తున్నాయి. కాని ఒక్కరూ వాటి నిముట్టుకోరు. గోదావరి దా టే పిట్ట 

లు గిరగిర తిరిగి నీళ్లల్లో పడుతున్నాయి. చివరికి పడవలూ వలలూ వేసు కుని, 

గోదావరి కెలికి, గిన్నె సిపట్టి బయిటికితీశారు. యెట్టాక నుక్కున్నా 

సాహితి 

గో, ఏమో, హాయిగా నిదపోతున్న ఇంటిల్లిపాదికి ,అర్ద రాతి హటాత్తుగా మెళుకువవొచ్చింది. వూపిరిపీల వడం అసాధ్యమై తంటా లుపడ్డాం. వెంటనే లేచి లాంతర్లు వెలిగించి ఆవుపదవం ఏమిటని వెడితే, అరుగుమీద ఆగిన్నె వుంది. వెంటనే ఆగిన్నెని తీసి కెళ్ళి వూరిబయిట దూరంగా స్మశానంలో, నిలువులో తున గుంటతీసి పాతి పెట్టించాము. మర్నాటికి కలెక్టరుకీ చైర్మనికీ పెద్దమాన్ స్టరు అర్జీలు వెళ్ళాయి. వాసనకి దెయ్యాలన్నీ లేచి స్మశానంలోంచి వూళ్ళోకి బయలు దేరాయట. మునిసిపాలిటీ వారు మమ్మల్ని బలవంతం చేసి, ప్రా సిక్యూషన్ చేస్తామని బెదిరించి, ఆ గిన్నె తవ్వించారు. చివరికి ఒక మంచి సంగతి ఆలోచించాము అనంతపురంలో 'మేము ఒకరికి అయిదు వేలు బాకీ, ఆయన పేర దీన్ని బంగీ కట్టి పోస్టాఫీసుకు తీసి కెళ్ళాము. యిరవయి రూపాయిలు లంచమిస్తే నేగాని ఆగుమాస్తా బంగీ తీసుకోలా. ఆరోజు మధ్యాహ్నం నుంచి పోస్టాఫీసుకీ పక్కనున్న మునిసిపల్ ఆఫీసుక 

సెలవు, ఆసాయంతం రైలు గోదావరి స్టేషన్కి అరమైలుముందే ఆగింది మరతిప్పి నా యిజన్ కదల లేదు. చివరికి యేం చేశారో తెలియదు. వారాపతికల్లో మాత్రం యెన్నడూ లేనిది అనంత పురంలో ప్లేగు 

మొదలు పెట్టిందని చదివాము. ఆయన ఇంతవరకూ అప్పుకోసు అడ గలేదు. ఆయనకి ఆరుగురుకొడుకులూ పదిమందిమనతులూవున్నారు. 

వాళ్ళెవరూ ఇంతవరకు మాకువు త్తరం రాయ లేదు. 

***

గేయకథ పిల్లల కోసం అనుమానం - పెనుభూతం - జె.జానకి ( ఆంధ్రపత్రిక - వారపత్రిక - 02-01 - 1952 సంచిక సేకరణ: కర్లపాలెం హనుమంతరావు

గేయకథ : పిల్లల కోసం 

అనుమానం - పెనుభూతం 

- జె.జానకి 

( ఆంధ్రపత్రిక - వారపత్రిక - 02-01 - 1952 సంచిక 

సేకరణ: కర్లపాలెం హనుమంతరావు 

ఎచ్చటికో, బాటసారి పయనం? 

చరచర సాగిస్తున్నాడు గమనం. 

సమయం కాని సమయం, 

అంతా అంధకారమయం 

నదురులేక బెదురు లేక, 

ఇటుచూడక అటుచూడక, 

సాగిస్తున్నాడు పయనం, 

ఎచ్చటికో ఆగమనం?

అతని కేదొ కనుపించింది, 

రోడ్డుప్రక్క నిలుచుంది, 

చేతులు చాచుకు చూచింది 

అమ్మొ భూతం అయ్యొ దయ్యం!

బాటసారికి వేసింది భయం 

అకస్మాత్తుగా ఆగింది పయనం 

ముందుకుపోతే పై బడు తుందేమొ? 

వెనుకకుపోతే వెంబడిస్తుందే మొ?

అని కలిగిం దతనికి సందేహం

స్ఫురణకు వచ్చింది ఆంజ నేయ దండకం

 "శ్రీ ఆంజ నేయం”అని మొదలు పెట్టాడు పఠనం

“దిక్కు లేనివారికి దేముడే దిక్కు 

నీకిదే మొక్కు తప్పించు ఈముప్పు" 

అని సాగించాడు ముందుకు గమనం.

అర రె దెయ్యం కాదు 

అది భూతంకాదు 

ఆ ఊరుకు-  అటుదారి 

ఈ ఊరుకు - ఇటుదారి 

అని చూపించే బల్ల అది . 

అంతా వట్టి అనుమానం, 

అనుమానమె పెనుభూతం, 

అన్న పెద్దలమాట నిజం సుమీ 

అనుకున్నాడా ఆసామీ. 

***

నానార్ధశివ శతకము - మాదిరాజు రామకోటీశ్వర శాస్త్రి -సేకరణః కర్లపాలెం హనుమంతరావు

 

 

 

వివరణ: ఈ శతకము విద్యార్థులకు తెలుగు పదాలకు కల నానార్థాలను వివరించే విధంగా సులభమైన భాషలో రచించబడింది. ఎంతో ఉపయుక్తమైన శతకము.

శ్రీ గిరిజాప్రియనాధా

రాగక్రోధాది దోషరహితచరిత్రా

యోగీశ వినుత చరణా!

భోగివలయ రొంపిచర్ల పురవరనిలయా!

 

వ. అవధరింపుము

 

తే.గీ. తెనుగుగీర్వాణపదములు దెలియునటుల

నరసిసమకూర్చిచెప్పితి నార్యులలర

సిరులొసంగెడి నానార్ధ శివశతకము

దీని భవదంకితమొనర్తు దేవదేవా!

 

1. కం. శ్రీయనలక్ష్మియు, గీర్తియు

శ్రీయన వృద్ధియును, బుద్ధి సిరి, శారదయున్

శ్రీయన విష ముపకరణము

శ్రీయన నొకరాగమండ్రు శ్రీపతివంద్యా!

 

2. కం. అంకమన గుఱుతు, జోతును

అంకముయొడి, తప్పు, యుద్ధ మాక్షేపంబున్

అంకమన జెంతకర్ధము

అంకముయంకెయును, దొడవు నహిరాట్భూషా!

 

3. కం. అంగదయన నుత్సాహము

అంగ దుపద్రవము, గినుక నాకలియునగున్

అంగదయన దుఃఖంబగు

అంగదయన గష్టమగును నంబరకేశా!

 

4. కం. ఆత్మయన బుద్ధి, యత్నము

ఆత్మ శరీరంబు, జీవు డతులితధైర్యం

బాత్మ యనంగను బ్రహ్మము

ఆత్మయనం మనసు, బన్నగాధిపహారా!

 

5. ఇమ్మనుకూలము, యుక్తము

ఇమ్ము యుపాయంబు, విరివి యింపును, జోటున్

ఇమ్మమ నోజ్ఞము, సుఖమును

ఇమ్మనగా స్పష్టమగు, మహీధరచాపా!

 

6. కం. ఇరయన జలమును, గల్లును

ఇరయన మేరయును, మాట పృథివియు మఱియున్

ఇరువుయన బ్రక్కయిల్లగు

ఇరువనస్థానంబు, బ్రక్క యిభదైత్యహరా!

 

7. కం. ఉత్థానమనగ లేచుట

ఉత్థానము సంతసంబు యుద్ధము, సేనౌ

ఉత్థానమనగ ముంగిలి

ఉత్థానంబన సమాప్తి యురగాభరణా

 

8. కం. ఊర్మియన నొప్పి, వెల్లువ

ఊర్మి వెలుగు వ్యసనమగును నుమ్మియు, నలయున్

ఊర్మి షడూర్ములకర్ధము

ఊర్మి పరంపరయునగును యోగీంద్రనుతా!

 

9. కం. ఎగ్గన దోషముకర్ధము

ఎగ్గన నపకారమగును నెగ్గన గీడున్

ఎగ్గు ననారదమునునగు

ఎగ్గుయనం దూషణంబు నిందువతంసా!

 

10. కం. ఒఱపన సౌందర్యంబగు

ఒఱపుయుపాయంబు, దృఢము యోగ్యతయునగున్

ఒఱపు ప్రతాపంబు, తాపము

ఒఱపనగా స్థైర్యమగును నుగ్రాక్షశివా!

 

11. కం. ఓజయనవిధము, నాజ్ఞయు

ఓజ యుపాధ్యాయుడగును నుత్సాహమగున్

ఓజ క్రమమును, భయమును

ఓజయనంగ స్వభావ ముగ్రకపర్ధీ!

 

12. కం. కంకుడన గపటబాపడు

కంకుడు కఠినాత్ముడైన కాలుండునగున్

కంకుడన ధర్మరాజగు

కంకుడనం బోయవాడు కాయజదమనా!

 

13. కం. కందువ యన నేకాంతము

కందువ సంకేతభూమి జాడయు, ఋతువున్

కందువ సామర్ధ్యంబును

కందువయన దెగయు, జోటు కంఠేకాలా!

 

14. కం. కటమన నృనుగు చెక్కిలి

కటమన నతిశయము, చాప కటమనబీన్గున్

కటము ప్రతిజ్ఞయు, మొలయగు

కటమనగా నొలికిమిట్ట కంకాళధరా!

 

15. కం. కరణమన వ్రాతకాడగు

కరణము కొరముట్టు, మేను కారణమునగున్

కరణంబన రతిబంధము

కరణంబన బూత, పనియు గౌరీరమణా!

 

16. కం. కరమన నత్యంతంబగు

కరమన వడగల్లు నగును గరమన జేయిన్

కరమన గిరణము, గప్పము

కరమనగా దొండమగును గామారాతీ!

 

17. కం. కఱియన నలుపుకునర్ధము

కఱియన పశుయోనియగును కరియననేన్గున్

కరియన సాక్షి, కోతియు

కరిమేర, నిదర్శనంబు గామాథ్వంసీ!

 

18. కం. కర్కమన నెండ్రకాయయు

కర్కము సుందరము, గుండ కర్కమునిప్పున్

కర్కము తెల్లనిగుఱ్ఱము

కర్కంబన నద్దమగును గందర్పహరా!

 

19. కం. కాలికయన బార్వతియును

కాలిక ద్రౌపదియు, నాడుకాకియు, గల్లున్

కాలికయన నెలవడ్డియు

కాలిక నూగారు, తమము గఱకంఠశివా!

 

20. ఖంబన స్వర్గమభావము

ఖంబన నింద్రియము, దెలివి ఘనపట్టణమున్

ఖంబన నాకాశంబును

ఖంబన వరిమడియు, సుఖము ఖంజనిభగళా!

 

21. కం. గురువన దండ్రి, బృహస్పతి

గురువుయుపాధ్యాయుడన్న కులపెద్దయగున్

గురువన తాతయు, మామయు

గురువనగా రాజునగును గుధరజనాధా!

 

22. కం. గోవన నావును, బాణము

గోవనవజ్రాయుధంబు క్షోణియు, నెద్దున్

గోవనగ శశియు, స్వర్గము

గోవనగిరణంబు, దిక్కు గుసుమశరారీ

 

23. కం. గోపతియన నాబోతగు

గోపతియన సూర్యుడౌను క్షోణీధవుడౌ

గోపతియన దేవేంద్రుడు

గోపతియన శంకరుండు గోవాహశివా!

 

24. కం. ఘనమన బెరుగును, సమ్మెట

ఘనమనగాదిటవు, విరివి ఘనమనమబ్బున్

ఘనమన తాళపు వాద్యము

కనకాచలచాప! చంద్రఖండకలాపా!

 

25. కం. ఘనరసము జలముకర్ధము

ఘనరసమన మజ్జిగగును గర్పూరంబున్

ఘనరసము చెట్టుబంకగు

ఘనరసమన గుళిగయగును గౌరీలోలా!

 

26. కం. చక్రము కుమ్మరి సారెయు

చక్రము విష్ణాయుధంబు సైన్యము, గుంపున్

చక్రము రాష్ట్రము, జక్కవ

చక్రంబన బండికల్లు చంద్రాపీడా!

 

27. కం. చక్రియన విష్ణుకర్ధము

చక్రియనం రాజునగును జక్కవకలరున్

చక్రియనంగను గుమ్మరి

చక్రియనం సర్పమగును జంద్రార్ధధర

 

28. కం. చరణమన తినుటకర్ధము

చరణము నడవడిక, కులము చరణము వేరున్

చరణమనంగను తిరుగుట

చరణముపాదమును, తరుణ చంద్రాభరణా!

 

29. కం. చాయయన నీడ, కాంతియు

చాయయనంరంగు, సూర్యసతియున్ వరుసన్

చాయయన లవము, శోభయు

చాయయనంలంచమగును జండీనాథా!

 

30. కం. కల్లియన గొప్పువలయగు

జల్లియనం చామరంబు సవరము, గుచ్చున్

జల్లియనంగను జాలరు

జల్లియ సత్యంబునగును జగదాధారా!

 

31. కం. డంబన, గపటము, గాంతియు,

డంబన గర్వంబు, విధము డంబంబునగున్

డంబుప్రతిష్ఠకు నర్ధము

డంబనగానధికమగు షడాననజనకా!

 

32. కం. తంత్రమన శబ్దశాస్త్రము

తణ్త్రము మగ్గమును, నౌషధంబును, సేనౌ

తంత్రము హేతు వుపాయము

తంత్రము నిజరాష్ట్రచింత తరుణేందుధరా!

 

33. కం. తఱియన సమయము కర్ధము

తఱియన జేరువయు నగును తరియనమబ్బున్

తరియోడ, పొగయు, మథనము

తరియన మాగాని యగును దర్పకవైరీ!

 

34. కం. తలయన శిరమును నెత్తును

తలయన వెండ్రుకలు, గొనయు తలమొత్తంబున్

తల యెడ, సమయము, బూనిక

తలయన బక్షమును జోటి ధరరాట్చాపా!

 

35. కం. తీర్ధమన బుణ్యనదియగు

తీర్ధము యజ్ఞంబు, గురువు దీర్ధము రేవున్

తీర్ధము శాస్త్ర ముపాయము,

తీర్ధము పాత్రంబు, మంత్రి త్రిదశారినుతా!

 

36. కం. తెగయన నిశ్శేషంబగు

తెగ విధము, సమూహమగును తెగ నిడుపునగున్

తెగ యల్లెత్రాడు, పక్షము

తెగయన మోపెట్టుటగును ద్రిపురపురారీ!

 

37. కం. తోయంబన బరివారము

తోయం బొకతడవ, విధము దోయము తెగయున్

తోయము జలమున కర్ధము

తోయంబన సమయమగును ధూర్జటిసాంబా!

 

38. కం. దండమన నమస్కారము

దండము నృపశిక్ష, హయము దండును జతయున్

దండము బారయు, కవ్వము

దండము కప్పంబు, గుంపు దర్పకమదనా!

 

39. కం. దండమన దుడ్డుకఱ్ఱగు

దండమ నంచెట్టుబోదె దండము వధమున్

దండము కాడయు, గర్వము

దండమనం బీడనంబు దాక్షిణ్యనిధీ!

 

40. కం. దండియ కిన్నెర కర్ధము

దండియ వీణెయునునగును దంబుఱయునగున్

దండియ పల్లకిబొంగగు

దండియ యన ద్రాసుకోల దండధరారీ

 

41. కం. దర్శనమన నద్దంబగు

దర్శన మన బుద్ధి, తెలివి ధర్మము, కలయున్

దర్శనము చూపు, నేత్రము

దర్శనమన శాస్త్రమగు సుధాకరమకుటా!

 

42. కం. ద్రవ్యము మంచిపదార్ధము

ద్రవ్యము నిత్తడియు, భూతధనమున్, మందున్

ద్రవ్యమన లక్కకర్ధము

ద్రవ్యంబన భవ్యమగును దైత్యారిసఖా!

 

43. కం. ద్విజుడనగ భూసురుండగు

ద్విజు డనగా వైశ్యుడగును ద్విజుడనరాజున్

ద్విజరాజు యనగ గరుడుడు

ద్విజరాజన శశియు, ఫణియు ద్విజరాట్భూషా!

 

44. కం. ధర్మమన నుపనిషత్తును

ధర్మము యజ్ఞం బహింస దానంబునగున్

ధర్మము క్రమ మాచారము

ధర్మము వేదోక్త విధియు ధనదసుమిత్రా!

 

45. కం. ధామమన వెలుగు కర్ధము

ధామము చోటును, గృహంబు ధామము కాంతిన్

ధామము మేను, ప్రభావము

ధామంబన పుట్టువగును ధవళాంగ శివా!

 

46. కం. ధేనుకయన నాడేనుగు

ధేనుక పార్వతియు, గత్తి ధేనువుయు నగున్

ధేనుకయన నాడ్గుఱ్ఱము

ధేనుక మన చీరపోతు ద్విప చర్మధరా!

 

47. కం. నభమన వర్షాకాలము

నభమనగా తమ్మపడిగ నాసిక మిన్నున్

నభమన దామర తూడగు

నభమనగా మేఘమగును నగరాట్చాపా!

 

48. కం. నయమన లాభము చౌకయు

నయమన సౌందర్యమగును నయమన నీతిన్

నయము మృదుత్వము నునుపును

నయమన జూదంబు మేలు నాగాభరణా

 

49. కం. నాగమన సత్తు తగరము

నాగంబన బాము, గొండ నాగము గ్రహమున్

నాగంబొక నుపవాయువు

నాగముకరి, మబ్బునగును నగభేదిసుతా!

 

50. కం. నారాయణ యన విష్ణువు

నారాయణ రవియు, శశియు నగజాధిపుడున్

నారాయణ యన బ్రహ్మయు

నారాయణ యనగ నగ్ని నగజాధీశా!

 

51. కం. నిష్కమన మాడ, తంకము

నిష్కము పతకమును, ఫలము నిష్కము వెండిన్

నిష్కమనంగ సువర్ణము

నిష్కుటమన తలుపు, తోట నీలగ్రీవా!

 

52. కం. పటలమన నింతికప్పగు

పటలము తిలకంబు, గ్రంధ భాగంబు నగున్

పటలమన గుంపు కర్ధము

పటలము పరివార మగును భావజవైరీ!

 

53. కం. పట్టుయన బ్రయత్నించుట

పట్టన నక్కఱయు, బూత బంధుత్వంబున్

పట్టన విషయము, హేతువు

పట్టనగా బట్టుదలయు బన్నగభూషా!

 

54. కం. పట్టు నివాసస్థానము

పట్టవకాశంబు, నూత పంతంబు నగున్

పట్టన ధైర్యము, వెడలుపు

పట్టనగా ఘట్టమగును బాపవిదూరా!

 

55. కం. పణమన వ్యవహారంబగు

పణమన జూదంబు, ధనము పందెంబు నగున్

పణమన వెలయును, గూలియు

పణమనగ గవ్వయెత్తు ఫణిరాట్భూషా!

 

56. కం. ప్రణయము ప్రేమము కర్ధము

ప్రణయంబన వినయమగును బరిచయమునగున్

ప్రణయము విశ్వాసంబగు

ప్రణయంబన బ్రార్ధనంబు రజితగిరీశా!

 

57. కం. ప్రత్యయ మన విశ్వాసము

ప్రత్యయ మవకాశ మగును బ్రఖ్యాతియగున్

ప్రత్యయ మన నాచారము

ప్రత్యయ మన శపథమగును రాజాభరణా!

 

58. కం. పత్రమన నాకు కర్ధము

పత్రము చురకత్తి యగును వాహనమునగున్

పత్రము దస్తావేజగు

పత్రంబన ఱెక్క, శరము బార్వతినాధా!

 

59. కం. పత్రియన కగొండర్ధము

పత్రియనం రధికుడగును బాణంబునగున్

పత్రియన బక్షి, డేగయు

పత్రియనం మ్రానునగును బ్రమధగణేశా!

 

60. కం. పదమన శబ్దము వాక్యము

పదము ప్రయత్నంబు, బద్యపాదంబునగున్

పదమన చిహ్నము, నిరువును

పదమన గిరణంబు మఱియు పాదంబభవా!

 

61. కం. పదనుయన తడికి నర్ధము

పదననగా సమయమౌను పరిపాకంబౌ

పదనన వాడికి నొప్పును

పదడుయనం భస్మగును బర్వతధన్వీ!

 

62. కం. ప్రభయన ధనదుని పురమగు

ప్రభయన భాస్కరుని భార్య, పార్వతియునగున్

ప్రభయన వెలుగుకు నర్ధము

ప్రభయనగా దశయు నగును రాకేందుధరా!

 

63. కం. పరికర మన నుపకరణము

పరికరము సమూహమగును బరివారంబున్

పరికర మన మంచంబగు

పరికరము వివేకమగును బంచశరారీ!

 

64. కం. పరుఘ మన గడియమ్రానగు

పరిఘంబన కోటగవను, బాణంబునగున్

పరిఘము కుండయు, దెబ్బయు

పరిఘంబన నినుపగుదియ ప్రమధాధిపతీ!

 

65. కం. పరియనగను సైన్యంబగు

పరియన పంజ్తయును, గుంపు బర్యాయంబున్

పరివేష్టనముకు నర్ధము

కరిచర్మంబర త్రినేత్ర గౌరీమిత్రా!

 

66. పక్షమన ఱెక్క, బ్రక్కయు

పక్షము వారద్వయంబు బ్రభునేనుగయున్

పక్షమన శత్రు మిత్రులు

పక్షంబన బలమునగును భవణయహరణా!

 

67. కం పాదమున నడుగుకర్ధము

పాదము కిరణంబు, వేరు పాతికయునగున్

పాదమన పద్యపాదము

పాదంబన చిన్నగుట్ట భావజమదనా!

 

68. కం. పిండమన నన్నకబళము

పిండము గర్భంబు, జెండుబిందము, బలమున్

పిండంబినుము, శరీరము

పిండముగజ కుంభమగు, గుబేరసుమిత్రా!

 

69. కం. పెంపన నాధిక్యంబగు

పెంపన పాలన, సమృద్ధి, వృద్ధిక్షయమున్

పెంపు మహత్వము కర్ధము

పెంపనగా గౌరవంబు భీమకపర్ధీ!

 

70. కం. పొదియన భారముకర్ధము

పొదిమంగలియడపమగును పొదుగుయునునగున్

పొదియన నమ్ములపొదియౌ

పొదియనగా గుంపు, శేషభుజగవిభూషా!

 

71. కం. పొలమనగ పంతనేలయు

పొలము ప్రదేశంబు, నడవి పొలమనయూరున్

పొలమన జాడయు, విధమును

పొలమనగా గంచెయగును భుజగాభరణా!

 

72. కం. పోటన యుద్ధము కర్ధము

పోటు సముద్రోల్బణంబు బోటన బొడుపున్

పోటన శౌర్యంబును నగు

పోటనగా బాధయగును భూతేశహరా!

 

73. కం. ప్లవమనగ జువ్విచెట్టగు

ప్లవమనగా నీటికాకి ప్లవమనగప్పౌ

ప్లవమన కోతియు, గొఱ్ఱెయు

ప్లవమనగా తెప్పయగును బావకనేత్రా!

 

74. కం. ఫలమన నాగటి కఱ్ఱగు

ఫలము పయోగంబు, పంట, బాణాగ్రంబున్

ఫలమన బండును, లాభము

ఫలమనగా జాజికాయ ఫాలాక్షశివా!

 

75. కం. బభ్రువన కపిలగోవగు

బభ్రువనం విష్ణువగును బరమేశ్వరుడౌ

బభ్రువనంగను నగ్నియు

బభ్రువనం నాకుపచ్చ బాలేందుధరా!

 

76. కం. బరియన బార్శ్వము కర్ధము

బరిదొంగ దిగఁబరము బరిగోలయగున్

బరియనగ శత్రుండగు

బరిగీచిన గిఱియునగును భావజదమనా!

 

77. కం. బలమన నధికము కర్ధము

బలమన సైన్యంబు, రసము, బలుపునుదనరున్

బలమన రూపము గంధము

బలమనగ సత్తువగును భసితవిభూషా!

 

78. కం. బాసయన వ్రతముకర్ధము

బాస ప్రమాణంబునగును భాషయును నగున్

బాసన సంకేతంబగు

బాసయనంగను బ్రతిజ్ఞ పాపధ్వంసీ!

 

79. కం. బీజమన విత్తనంబు

బీజము వృషణమును, బలము, విత్తుటయునగున్

బీజమన గారణంబగు

బీజము రేతస్సునగును భీష్మకపర్ధీ!

 

80. కం. బ్రహ్మయన నలువ, విష్ణువు

బ్రహ్మయనంఋత్విజుండు బ్రాహ్మణుడుమఱిన్

బ్రహ్మంబన బరమాత్మగు

బ్రహ్మము వేదము, తపము భస్మవిదారీ!

 

81. కం. భగమన ధర్మము, వీర్యము

భగము మహాత్మ్యంబు, యోని, వైరాగ్యంబున్

భగమైశ్వర్యము, నిచ్చౌ

ణగమన మోక్షంబు, గీర్తి, భైరవజనకా!

 

82. కం. భోగమన సుఖము, ధనమగు

భోగము పాలనము, బడగ, భోజనమునగున్

భోగియన రాజు, మంగలి

భోగియనం భుజగమౌను బుష్పశారారీ!

 

83. మదమన నేనుగు క్రొవ్వగు

మదమన సంతోషమగును, మదమన బొగరున్

మదమింద్రియమును, గర్వము

మదమన గస్తూరియగును మన్మధవైరీ!

 

84. కం. మధువన ౠతువు వసంతము

మధువనగా చైత్రమగును మఱితేనెయగున్

మధువన బాలును గల్లును

మధువనగా నీరు, జంద్రమఃఖండధరా!

 

85. కం. మండలియన సూర్యుండగు

మండలి శునకంబు, బాము, మార్జాలంబున్

మండలియనగను రాజగు

మండలియన గుంపునగును మనసిజదమనా!

 

86. కం. మందుడన దెలివిహీనుడు

మందుడనందిరుగుబోతు మఱియల్పుండున్

మందుడు వ్యాధిగ్రస్తుడు

మందుడు నిర్భాగ్యుడండ్రు మదనవిరోధి!

 

87. కం. మాతయన తల్లికర్ధము

మాతయనం లక్ష్మియగును మాతంగియగున్

మాతయనంగను నేలయు

మాతయనంగోవు, భూతిమండితకాయా!

 

88. మాధవి పశుసమృద్ధియు

మాధవి తేనెయును, కల్లు, మాదీఫలమున్

మాధవియన జెక్కెరయగు

మాధవియన లక్ష్మియగును మారధ్వంసీ

 

89. మినుకన బంగార్నాణెము

మినుకనగా తాలిబొట్టు మినుకనవాక్కున్

మినుకన గాంతియు, గిరణము

మినుకుల నం వేదమండ్రు మేరుశరాసా!

 

90. కం. మృగమన జంతువు కర్ధము

మృగమనగా నడవియేన్గు , మృగశిరయునగున్

మృగమన జింకయు, వేడుట

మృగమన్వేషణము, వేట మృత్యువినాశా!

 

91. కం. ముఖమనగా బంచపాకయు

ముఖము యుపాయంబు, మాట, మొగమున్, నోరున్

ముఖము ప్రయత్నము కర్ధము

ముఖమొక నాటకపుసంధి మునిజనవినుతా!

 

92. కం. మెఱవడియన నతిశయమును

మెఱవడి ధైర్యంబు నగును మెఱవణియునగున్

మెఱవడియన నుద్రేకము

మెఱవడి గౌరవము, నేర్పు మహికాంశుధరా!

 

93. కం. మేలన శుభ ముపకారము

మేలనబుణ్యంబు, వలపు, మేలన గొప్పౌ

మేలువిశేషము, లాభము

మేలనగా సుకృతమలరు మీనాంకహరా!

 

94. కం. యోగము ధాన్యము కర్ధము

యోగ ముపాయంబు, గూర్పు యోగము మందున్

యోగము ద్రవ్యము, గవచము

యోగమనంగను బ్రయత్న మురగవిభూషా!

 

95. కం. రచ్చయన న్రాజమార్గము

రచ్చన మందపము, సభయు రచ్చన గోష్టిన్

రచ్చయన గలకలంబగు

రచ్చయనంగ లహమగును రతిపతిదమనా!

 

96. కం. రసమన పాదరసంబును

రసమను రాగంబు, విషము, ద్రవము బసరున్

రసమన రుచియును, జలమును

రసమనగా వీర్యమగును రాగవిదూరా!

 

97. రహియన సంతోషంబగు

రహియన నాసక్తి, దెలివి, రక్తియునునగున్

రహియన బాగుకు నర్ధము

రహియనగా విధమునగును రాజవతంసా!

 

98. కం. రాజనగ రాజ రాజగు

రాజనగ యక్షుడగును రాజన ఱేడున్

రాజన దేవేంద్రుఁడగు

రాజనగా రాచవాడు రాజవిభూషా!

 

99. కం. రుచియన సూర్యుని కిరణము

రుచియనగా నిష్టమగును రుచియన జవియున్

రుచియన గాంతికి నర్ధము

రుచికడు చల్లని వెలుంగు రుసిజనవినుతా!

 

100. కం. లతయన నెక్కుడు తీగగు

లతయన శాఖయును, గఱిక లతచీమయగున్

లత సాలెపురుగు కర్ధము

లతయన గస్తూరియగు లలాటోగ్రాక్షా!

 

101. కం. వగయన సంతాపమగును

వగయా లోచనయు నగును వగ దుఃఖంబున్

వగయన విధము, విలాసము

వగయనగా గతియునగును వైశ్రవణసఖా!

 

102. కం. వనమన దోపు నరణ్యము

వనమన బరదేశమందు వాసము, గృహమున్

వనము సమూహము, జలమును

వనమన సెలయూతయగును వ్యాళవతంసా!

 

103. కం. వర్ణమన నక్షరంబగు

వర్ణము జాతియును, రంగు, బంగారంబున్

వర్ణము యశమున్, స్తుతియున్

వర్ణమనం గుణమునగును బర్వతశయనా!

 

104. కం. వలనుయన దిక్కు, పార్శ్వము

వలను యుపాయంబు, విధము వలను శకునమున్

వలను ప్రదక్షిణమును నగు

వలను శుచిత్వంబు, నేర్పు వాసవవినుతా!

 

105. కం. వశయన భార్యకు నర్ధము

వశయన నాడేనుగ గును వనితయును నగున్

వశయన గోవును, గూతురు

వశయనగాలోకువగును బ్రద్యుమ్నారీ!

 

106. కం. వసుయన ధనముకర్ధము

వసువన రత్నమును, నగ్ని, బంగారంబున్

వసువన పలుపును, గిరణము

వసువననొక రాజుయగును బ్రణవసురూపా!

 

107. కం వంశమన గులముకర్ధము

వంశము వెన్నెముకయగును వంశముగుంపున్

వంశము బిల్లంగ్రోవియు

వంశంబన వెదురునగును వ్యాళాభరణా!

 

108. వారమన కుబ్జవృక్షము

వారము సూర్యాది సప్త వాసరములగున్

వారము వాకిలి, గుంపును

వారమనం క్షణము, తడవ ప్రణతార్తిహరా!

 

109. వాసియన తారతమ్యము

వాసి స్వస్థంబు, బాగు, బరిమితియునగున్

వాసిప్రసి ధ్యాధిక్యము

వాసియనం లాభమగును వనజాక్షసఖా!

 

110. కం. వీడనవదలుట కర్ధము

వీడన వర్ధిల్లుటగును వీడనదండున్

వీడన శిభిరము, గట్నము

వీడన బట్టణము, గుంపు విశ్వాధిపతీ!

 

111. కం. వెంటయనవిధము, మార్గము

వెంటయనంగార్యమగును వేటయునునగున్

వెంటయన తోడనుండుట

వెంటయనంవిషయమగును విషమశరారీ!

 

112. కం. వ్యసనము నిష్ఫలయత్నము,

వ్యసనమనం గష్ఠమగును, బాపమునునగున్

వ్యసన మపాయ మసూయయు

వ్యసనంబనగానపేక్ష హాలాహలాంకా!

 

113. కం. శక్త్యుత్సాహమున కర్ధము

శక్తియనం జిల్లకోల, శర్వాణియగున్

శక్తి వసిష్ఠుని బుత్రుడు

శక్తి సహాయంబు, బలము శర్వాణీశా!

 

114. కం. శిఖయన గీరణముకర్ధము

శిఖయనగా నెమలిసిగయు, సిగయున్, సెగయున్

శిఖయన శాఖయు, నూడయు

శిఖయనగా గొనయగును శ్రీవిశ్వేశా!

 

115. కం. శిఖియన నెమలియు, గోడియు

శిఖికేతుగ్రహము, నెద్దు, జెట్టును, నగ్గిన్

శిఖియన బాణముకర్ధము

శిఖిసిగ గలవాడునగును శ్రీకంఠశివా!

 

116. కం. శుచియన జ్యేష్ఠాషాఢము

శుచియనగా గ్రీష్మఋతువు శుచియనదెలుపున్

శుచి శృంగారరసంబును

శుచి పరిశుద్ధంబు, నగ్ని శుభ్రాంశుధరా!

 

117. కం. శృంగమన కొండ కొమ్మగు

శృంగము ప్రాధాన్యమగును శృంగము గురుతున్

శృంగము కొమ్ముకునర్ధము

శృంగమనం దొరతనంబు శీతాంశుధరా!

 

118. కం. సంగడియన స్నేహంబగు

సంగడియన గుంపు, జతయు, సామీప్యంబున్

సంగడి పార్శ్వముకర్ధము

సంగడి వెనుకయును, విధము సర్వాభరణా!

 

119. కం. సంగర మంగీకారము

సంగరమాపదయు, విషము, సమరంబునగున్

సంగరమనగా బ్రతిజ్ఞయు

సంగరమన జమ్మిపండు సౌరీమిత్రా!

 

120. కం. సంజ్ఞయన రవితలోదరి

సంజ్ఞయనం దెలివియగును సైగయునునగున్

సంజ్ఞయనం గాయిత్రియు

సంజ్ఞయనం బేరు, శీతశైలజనాధా!

 

121. కం. సంతతియన గులమగు ధర

సంతతియన వరుసయగును సంతానమగున్

సంతతి పారంపర్యము

సంత్యతియన విరివియగును శైలనిశాంతా!

 

122. కం. సమయమన బుద్ధి, నాజ్ఞయు

సమయము కాలము, బ్రతిజ్ఞ, సంకేతంబున్

సమయము సిద్ధాంతంబగు

సమయంబన శపథమగును షణ్ముఖజనకా!

 

123. కం. సాధనమన నుపకరణము

సాధనము యుపాయమగును, సాధించుటగున్

సాధనము ధనము, గమనము

సాధనమన మరలబాటు సైన్యంబీశా!

 

124. కం. స్కంధమన చెట్టుబోదెయు

స్కంధము దేహంబు మఱియు సమరంబునగున్

స్కంధము మూపునకర్ధము

స్కంధంబన గుంపునగును గాళీనాధా!

 

125. కం. హంసుడన విష్ణుకర్ధము

హంసుడన సూర్యుడగును, నభవుండునగున్

హంసుడనంగను జీవుడు

హంసుడనం యోగ్యుడైన నధిపుడు సాంబా!

 

126. కం. హరియన రవిశశికిరణము

హరి సింహము, వజ్రి, కప్ప, హయమున్, పామున్

హరియనగ గాలి, విష్ణువు

హరియనగా జిలుక, కోతి, యముడున్ భర్గా!

 

127. కం. క్షారమన నుప్పుకర్ధము

క్షారమనం బూడిదయును, గారమునునగున్

క్షారము యుమ్మెత్తయగును

క్షారమనం గాజుయగును గైలాసపతీ!

 

128. కం. ఈరమ్యశతక మిద్ధర

నారూఢిని మిగులజెంది హరిఖరకర భూ

తారకమై తారకమై

తారకమేగాతభక్త తతులకు నభవా

 

గద్యము.

ఇది శ్రీవేంకటేశ్వరవరప్రసాదలబ్ధకవితావిచిత్ర రా

మభక్త కంచర్లసూర్యనారాయణ కటాక్ష వీక్షా

పాత్రయాజ్ఞవల్క్యశాఖోత్తంస శాండిల్యసగోత్ర

పవిత్ర మాదిరాజు బుచ్చిరాజ పౌత్ర

సుబ్బమాంబా లక్ష్మీకాంత పుత్ర

సుజనవిధేయ రామకోటీశ్వర

శర్మనామధేయప్రణీతంబైన

నానార్ధశివశతకము

సంపూర్ణము.

 

నానార్ధశివ శతకము, మాదిరాజు రామకోటీశ్వర శాస్త్రి, శతకసాహిత్యం

-సేకరణః కర్లపాలెం హనుమంతరావు